Thuis, na het protest, viel de politie binnen

Description

MARJOLEIN VAN DE WATER

Activisten en mensenrechtenorganisaties zien een verharding van de aanpak van betogers door politie en justitie. Het fundamentele recht om te demonstreren staat volgens hen onder druk. De 'volkomen disproportionele' arrestatie van Marlisa Hommel - in het bijzijn van haar kind - heeft hun zorgen vergroot.

Marlisa Hommel is haar 4-jarige dochter Ella een verhaaltje aan het voorlezen als er ineens herrie klinkt op de overloop: 'Politie, maak je kenbaar', wordt er geroepen. 'Ik dacht eerst nog dat het een slechte grap was', zegt de 34-jarige Hommel.

Het is zondag 7 juli, eind van de middag. Hommel is wat vroeger dan gebruikelijk begonnen met het naar bed brengen van haar dochter. Haar man is beneden en ziet door het raam een stuk of acht politieagenten aankomen, met bedekte gezichten en een stormram. Op straat, in een rustige woonwijk in Arnhem, staan drie politieauto's en een arrestantenbusje. Enkele agenten lopen al de achtertuin in.

Geschrokken opent Hommels echtgenoot de voordeur, waarna de politie hem tegen de muur zet, fouilleert en zijn telefoon afneemt. Intussen gaat een aantal agenten naar boven. 'Ze riepen dat ze geweld zouden gebruiken als ik niet mee zou werken', vertelt Hommel, die direct de kamer van haar dochtertje verlaat en meeloopt naar beneden. 'Ze dreigden dat ze me in de boeien zouden slaan.'

Eerder op de dag heeft Hommel deelgenomen aan een protestactie tegen het Centrum voor Israël in Nijkerk. Activisten beplakten het gebouw met posters en spoten kruisen op de muren. 'Free Gaza' schreven ze met rode letters op de stoep. Hommel wordt gearresteerd voor vernieling en openbare geweldpleging.

'De kruisen en leuzen zijn aangebracht met krijtspray, dat was je er zo af', aldus Hommel. 'Voor de posters is plakband gebruikt, ook makkelijk te verwijderen dus. We deden de actie toen het centrum gesloten was, omdat we niemand wilden intimideren.' Hommel is herkend op een beveiligingscamera. 'Kennelijk sta ik in systemen en wisten ze waar ik woonde.'

De manier waarop Hommel is opgepakt, leidt tot onrust onder activisten, hun advocaten en mensenrechtenorganisaties. Zij maken zich al langer zorgen over een verharding van de aanpak van activisten door politie en justitie, en het afschrikwekkende effect dat daarvan uitgaat. Ze wijzen erop dat burgerlijke ongehoorzaamheid ook onder het demonstratierecht kan vallen. Dat staat onder druk, en daarmee een van de fundamenten van de democratie.

Amnesty International Nederland trok hierover de afgelopen jaren meermaals aan de bel. Uit onderzoek van de mensenrechtenorganisatie blijkt dat overheden vaak onrechtmatige voorwaarden stellen aan demonstraties. De politie vraagt (vreedzame) demonstranten daarnaast zonder duidelijke reden om legitimatie, verwerkt persoonsgegevens in politiedatabanken en bezoekt activisten thuis om vragen te stellen over deelname aan protesten. Dit wordt als intimiderend ervaren.

'Het probleem is dat protest gestigmatiseerd wordt', zegt Marjolein Kuijers, expert demonstratierecht bij Amnesty. 'Autoriteiten beschouwen het bij voorbaat als een veiligheidsrisico. Demonstranten worden gezien als relschoppers, niet als bezorgde burgers.' Kuijers wijt dat deels aan de retoriek in Den Haag: 'Politici spreken over tuig, schoonvegen, oppakken die handel.'

De discussie in Den Haag over de grenzen van het demonstratierecht is het afgelopen jaar in alle hevigheid opgelaaid. Coalitiepartijen PVV, VVD en BBB vinden dat paal en perk moet worden gesteld aan bijvoorbeeld de wegblokkades door klimaatactivisten, het dumpen van afval op snelwegen door boze boeren, en pro-Palestijnse betogers die universiteiten bezetten of vernielingen aanrichten.

Toenmalig demissionair ministers Dilan Yesilgöz (Justitie) en Hugo de Jonge (Binnenlandse Zaken) vroegen het Wetenschappelijk Onderzoek- en Data Centrum (WODC) in april om onderzoek te doen naar de mogelijkheden het demonstratierecht in te perken. 'Het demonstratierecht biedt geen vrijbrief om doelbewust de regels te overtreden en de belangen van anderen aan te tasten', aldus De Jonge destijds.

In het hoofdlijnenakkoord windt de nieuwe regering er geen doekjes om: 'Er wordt scherper onderscheid gemaakt tussen (vreedzaam) demonstreren en ordeverstorende acties', beloven de coalitiepartijen. 'Openbaar Ministerie, lokaal gezag en nationale politie zullen worden aangespoord om kordaat op te treden waar demonstranten over de grenzen van het strafrecht heen gaan.'

Volgens Kuijers creëert de regering hier een valse tegenstelling. 'Het demonstratierecht beschermt vreedzaam protest en het begrip vreedzaam moet daarbij breed worden uitgelegd', zegt ze, refererend aan jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. 'Vreedzaam betekent de afwezigheid van geweld tegen personen of goederen, maar het moet dan wel gaan om fysiek letsel of aanzienlijke schade.'

Het demonstratierecht eindigt dus niet automatisch bij de grenzen van het strafrecht, zoals het hoofdlijnenakkoord suggereert. Een groep betogers kan door een rood stoplicht lopen of andere verkeersovertredingen begaan. 'Ook vreedzame blokkades en bezettingen genieten bescherming, en bij makkelijk te herstellen schade vervalt niet automatisch de bescherming', aldus Kuijers. 'Al hangt het altijd af van de context, je kunt het alleen per geval beoordelen.'

Hommel is goed op de hoogte van haar rechten als activist. Ze is sinds enkele jaren actief bij Extinction Rebellion (XR), een klimaatbeweging die deelnemers voorlicht over de wet en haar grenzen. De actie bij het Centrum voor Israël was georganiseerd door Justice Now!, een groep binnen XR die onder meer ageert tegen de steun van de Nederlandse regering aan Israël, en tegen 'andere medeplichtigen aan de onderdrukking van het Palestijnse volk'.

In het Centrum voor Israël in Nijkerk, opgezet door Christenen voor Israël (CVI), worden onder meer wijn en dadels verkocht uit de illegale nederzettingen. Dat draagt volgens critici bij aan het in stand houden van wat het Internationaal Strafhof als oorlogsmisdaden bestempelt. CVI zamelt ook geld in voor helmen, drones en kogelvrije vesten voor de kolonisten. 'Ze werken actief mee aan de verdrijving en het vermoorden van de Palestijnen', vindt Hommel.

Hommel, die Engels doceert op een mbo in Nijmegen, heeft de afgelopen negen maanden meegelopen met een heleboel demonstraties. 'Het is inmiddels duidelijk dat de straat opgaan en oproepen tot een staakt-het-vuren geen zoden aan de dijk zet', concludeert ze. 'Israël blijft Palestijnen uitmoorden, het geweld van kolonisten op de Westoever neemt toe en Nederland doet niks.'

Ze ziet zich daarom genoodzaakt tot wat zij burgerlijke ongehoorzaamheid noemt. Dat is het bewust en zichtbaar overtreden van de wet om een misstand aan de kaak te stellen. Hommel laat zich hierbij inspireren door historische grootheden als Mahatma Gandhi, Rosa Parks en Martin Luther King. 'De geschiedenis leert dat vreedzame vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid effectief kunnen zijn.'

'Burgerlijke ongehoorzaamheid kan onderdeel zijn van vreedzaam protest', aldus Kuijers van Amnesty. 'Maar activisten moeten wel aanvaarden dat ze het risico lopen vervolgd te worden.' Uiteindelijk is het dan aan een rechter. Die kan tot het oordeel komen dat een straf niet passend is, omdat het strafbare feit binnen de context van een demonstratie is gedaan. 'Het is een groot grijs gebied.'

Hommel is diezelfde zondag weer vrijgelaten en wacht nu op de dagvaarding. Aan de keukentafel doet ze haar verhaal. Haar verontwaardiging zit niet in het feit dat ze is aangehouden, maar in de manier waarop. 'Als de politie had aangebeld, was ik ook meegegaan.' Haar dochter huppelt door het huis, vraagt om een cracker en kruipt dan bij haar moeder op schoot. 'Het ergste vind ik dat zij alles heeft gezien', aldus Hommel. 'Dat is voor haar heel beangstigend geweest.'

Hommels advocaat Willem Jebbink noemt het politieoptreden 'volkomen disproportioneel en overtrokken', gezien de aard van de overtreding waarvan Hommel wordt verdacht. 'Ik vermoed dat er bewust is gekozen voor intimidatie.'

Hessel Koster, woordvoerder van de landelijke korpsleiding, kan geen uitspraken doen over deze specifieke zaak, maar wil wel uitleggen hoe in het algemeen afwegingen worden gemaakt. 'Een aanhouding buiten heterdaad gaat altijd in overleg met de officier van justitie', zegt hij. 'Bij grote risico's wordt een arrestatieteam ingezet, anders gaan lokale agenten er zelf naartoe.'

Soms volstaat het dan om met twee agenten aan te bellen. In andere gevallen, zoals bij Hommel, sturen ze er een groep op af. 'Dat is onder andere afhankelijk van de ernst van het misdrijf, de kans dat de verdachte gewelddadig is en eventueel vluchtgevaar', zegt Koster. Het protocol schrijft voor om arrestaties in het bijzijn van kinderen zoveel mogelijk te voorkomen. 'Dan is het beter te wachten tot iemand het huis verlaat.'

De woordvoerder begrijpt dat een arrestatie intimiderend kan overkomen, helemaal als agenten een stormram meedragen. 'Maar we weten niet altijd wat we gaan aantreffen. En als bijvoorbeeld het doel is om telefoons in beslag te nemen, wil je verdachten niet de tijd geven om die te wissen.'

Hommel vermoedt dat het ook in haar geval in de eerste plaats om haar telefoon te doen was, die ze ruim drie weken na dato nog steeds niet terug heeft. 'Ook dat is disproportioneel', zegt haar advocaat Jebbink, die hierin een patroon ziet. 'Justitie zal altijd zeggen dat het nodig is voor het onderzoek, maar ik zie vaak dat er grote belangstelling is voor telefoons zonder dat dit goed valt uit te leggen.'

Volgens collega-advocaat Krit Zeegers worden activisten geregeld 'met bovenmatig veel machtsvertoon gearresteerd, zonder dat daar aantoonbaar goede redenen voor zijn'. Zeegers is advocaat bij Prakken d'Oliveira en staat voornamelijk activisten bij. 'Het valt me op dat autoriteiten hen harder aanpakken dan personen die verdacht worden van andere strafbare feiten', zegt hij. 'Vooral activisten die zich niet willen legitimeren, roepen grote woede op.'

Politiewoordvoerder Koster ontkent dat de politie activisten afwijkend behandelt. 'Intimideren is absoluut nooit een doel bij een arrestatie.' Socioloog Jaap Timmer, verbonden aan de Vrije Universiteit en gespecialiseerd in politiegeweld, vindt het belangrijk om niet te snel conclusies te trekken. 'Het is mode om alles als intimidatie te bestempelen. In de jaren tachtig gebruikte de politie meer geweld tegen activisten. Ook omdat agenten nu weten dat ze gefilmd kunnen worden.'

Het ontbreekt aan concrete cijfers, daarom onderzochten Investico, een platform voor onderzoeksjournalisten, en De Groene Amsterdammer vorig jaar het optreden van autoriteiten bij demonstraties aan de hand van openbare bronnen en via de Wet open overheid (Woo). Ze keken naar de periode 2013 tot en met 2022 en concludeerden dat de coronaprotesten het startsein waren voor blijvend harder ingrijpen tegen demonstranten.

De politie arresteert meer demonstranten en gebruikt vaker geweld, zo bleek uit het onderzoek, tegelijkertijd gaan mensen in Nederland steeds vaker de straat op. Het Openbaar Ministerie probeert de strafmaat van demonstranten die de wet overtreden op te rekken. Bovendien maakt de politie gebruik van betaalde informanten en intensieve surveillance om vreedzame demonstranten in de gaten te houden.

Dit alles heeft een afschrikwekkende werking, zo stellen advocaten Jebbink en Zeegers, en daarover maken ze zich grote zorgen. 'Het demonstratierecht is een van de fundamenten van onze democratie', zegt Jebbink. 'Als mensen daar geen gebruik van durven maken uit angst voor de gevolgen, dan hebben we als samenleving een groot probleem.'

Kuijers spreekt van een 'chilling effect'. Amnesty krijgt geregeld vragen van mensen die twijfelen of het slim is om deel te nemen aan demonstraties. 'Ze maken zich zorgen over welke gegevens de politie van hen verzamelt en vrezen bijvoorbeeld problemen bij het verkrijgen van een Verklaring Omtrent het Gedrag', aldus Kuijers. 'Om het demonstratierecht effectief te waarborgen, moeten overheden deze afschrikwekkende werking van straffen of politieoptreden meewegen.'

Hommel merkt dat haar arrestatie invloed heeft op andere activisten. 'Het verhoogt de drempel om deel te nemen aan acties', zegt ze en werpt een peinzende blik op haar man, die met hun dochtertje in de woonkamer zit. 'Ik ben zelf juist strijdbaarder geworden. We leven in een tijd waarin mensen het bekladden van een gebouw erger vinden dan de genocide in Gaza. Maar we leven ook in een democratie, daar wil ik gebruik van blijven maken.'

Als mensen niet meer durven te demonstreren uit angst voor de gevolgen, dan hebben we als samenleving een groot probleem