Amsterdam 'praat over morgen'. Participatief actie onderzoek.

Introductie
Het Nederlandse zorgstelsel staat voor grote uitdagingen met het stijgende aantal ouderen. De coalitie Ouderen van Amsterdam Vitaal & Gezond (AV&G) heeft als doel dat alle Amsterdammers in 2040 een vitaal en betekenisvol leven kunnen leiden. Hierin wil de coalitie de maatschappelijke dialoog op gang brengen waarin ouderen mensen praten over toekomstige kwaliteit van leven en het prettig ouder worden. Dit onderzoek verkent hoe ouderen praten over prettig ouder worden. Het richt zich op Amsterdammers vanaf 55 jaar in wijken met hogere aantallen 65-plussers die leven in kwetsbaarheid. Dit onderzoek brengt direct een dialoog over later op gang door de gesprekken die onderzoekers met Amsterdammers aangaan. De volgende vragen stonden centraal: 1) Wat is de perceptie van 55-plussers in Amsterdam op de dialoog over de toekomstige kwaliteit van leven en prettig ouder worden? En 2) Welke thema’s spelen in deze gesprekken een rol?

Methode
We voerden een participatief kwalitatief onderzoek uit. Het onderzoeksteam bestond uit co-onderzoekers van VU Amsterdam (VU), Cliëntenbelang Amsterdam (CBA) en 15 ervaringsdeskundigen betrokken bij CBA. In totaal zijn 122 informele gesprekken op straat gehouden in de drie Amsterdamse wijken (Jordaan, Buitenveldert-West en de Kolenkitbuurt). Als team kwamen we gedurende het project 10 keer als groep bij elkaar in wisselende samenstellingen om het onderzoek van A tot Z samen uit te voeren.

Inzichten
1. De dialoog over ouder worden
Dit onderzoek leert dat het gesprek aangaan over de kwetsbaarheid die bij het ouder worden komt kijken niet makkelijk is. Praten over morgen is vaak niet een positief gesprek: het gaat veelal over kwetsbaarheid, afhankelijkheid, wonen en het zorgsysteem. Op veel zaken heb je geen invloed, denk aan huisvesting en zorg. Het nut van de dialoog hangt ook af van de invloed van mensen en de reële opties die zij hebben rondom huisvesting en zorg. Het ouder worden kan moeilijk te accepteren zijn en het verlies van autonomie lijkt een belangrijke reden te zijn voor de aversie naar ouderdom toe. De verhalen laten zien dat ouderen in Amsterdam mondjesmaat spontaan nadenken en praten over de toekomst; een deel is ermee bezig, maar een deel bewust niet. Met name in de Jordaan was er meer weerstand tegen het bespreken van het ouder worden, terwijl bewoners van Buitenveldert een meer open houding hebben ten opzichte van het gesprek. In de Kolenkitbuurt zagen we een gesloten houding ten aanzien van een gesprek over ouder worden. Dit gesprek was vooral bespreekbaar binnen de familiesfeer.
Een veel voorkomende opvatting was dat mensen vaak moeite hebben om hulp te vragen, zich schamen om dit te doen of hun kinderen niet tot last willen zijn met zorg. De perceptie om tot last te zijn, is een negatief beeld van ouderdom onder ouderen zelf, ook wel omschreven als 'self-ageism'. Hierbij speelt de Westerse culturele voorkeur voor jeugdigheid, productiviteit en vitaliteit een rol.
Aanbeveling:
• De dialoog over ouder en kwetsbaar worden kan moeilijk zijn. Verbinding en vertrouwen lijkt de dialoog ten goede te komen. Dit kan een belangrijk aandachtspunt zijn in het stimuleren van de maatschappelijke dialoog.
• Het nut van gesprekken over de toekomst hangt samen met de mate waarin mensen het gevoel hebben invloed te kunnen uitoefenen. Bijvoorbeeld, als we de dialoog willen stimuleren om na te denken over huisvesting, is het belangrijk dat ouderen weten wat hun reële opties zijn. Daarom is het essentieel dat er concrete ondersteuning beschikbaar is bij het uiten van hulpvragen. Dit biedt mensen duidelijkheid over welke zaken zij zelf kunnen regelen en waar zij daadwerkelijk geen invloed op hebben.
• Beleid voeren om self-ageism tegengaan is mogelijk een belangrijk element in het stimuleren van het zelfvertrouwen van ouderen, bijvoorbeeld om makkelijker hulp te vragen, en het ontwikkelen van tevredenheid over het verouderingsproces.
2. Sociale cohesie en zorgzame buurten
De bereidheid om elkaar te helpen met zorg en activiteiten van het dagelijks leven was in alle wijken aanwezig. In de Jordaan was er een sterk gevoel dat familie en buren elkaar vanzelfsprekend helpen, zonder dat dit expliciet besproken hoeft te worden. Dit sentiment was ook dominant in de Kolenkitbuurt, waar het als vanzelfsprekend werd beschouwd om elkaar te ondersteunen. Ouderen geven aan dat verbondenheid en vertrouwen essentieel is om hulp te kunnen geven en ontvangen. Sociale cohesie in een buurt of straat helpt daarbij; opvallend was het te kort aan sociale cohesie in Buitenveldert ten opzichte van de andere buurten. Buurtinitiatieven passen niet altijd bij de behoeftes van oudere bewoners rondom verbinding en cohesie. Het faciliteren van burgerinitiatieven van ouderen zelf helpt bij het creëren van zorgzame buurten.
Aanbeveling:
• Zet in op het ontwikkelen van zorgzame buurten, waarin sociale cohesie een belangrijke pijler is. Een zorgzame buurt stimuleert onderlinge kennismaking, dialoog en burenhulp.
Faciliteer burgerinitiatieven en geef daarbij voldoende ruimte in de verantwoording zodat maatwerk kan ontstaan binnen de projecten met welzijnsorganisaties. De mogelijkheid om als buren samen iets te ondernemen biedt tegelijkertijd ook kansen. Het beschikbaar stellen van plekken in de wijk of kleine budgetten voor uitjes is hierbij essentieel om dit te vergemakkelijken. Initiatieven vóór en door ouderen kunnen beter inspelen op hun wensen en behouden zelf de regie.

3. Oudervriendelijke huisvesting
In alle wijken was ‘passend wonen’ een behoefte. Met name in de Jordaan was een veel voorkomend probleem dat oudere mensen die niet op de begane grond wonen geen passende woning hebben en dat sommige huizen niet aangepast kunnen worden via WMO-regelingen. In de Kolenkitbuurt ligt het probleem met huisvesting bij het beperkte aanbod van vervangende woningen en renovaties, die onvoldoende geschikt zijn voor minder mobiele of kwetsbare ouderen. Passend wonen is een randvoorwaarde voor zelfredzaam en prettig ouder worden. De resultaten van dit onderzoek accenturen het belang van maatwerk en begeleiding bij verhuizen naar passende woningen.
Aanbeveling:
• Bied maatwerk en goede begeleiding tijdens verhuistrajecten.
• Vergemakkelijk woningruil op buurt en wijkniveau.