Observeren in het onderwijs. Theorie, methoden en kritiek

Observeren kan worden omschreven als het zorgvuldig en aandachtig waarnemen van verschijnselen met als doel de verschijnselen zo nauwkeurig mogelijk te leren kennen. In de observatie spelen processen zoals denken, theorievorming, classificatie, analyse en interpretatie een belangrijke rol. In vergelijking met andere methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek is de observatiemethode gekenmerkt door een grotere mate van receptiviteit. De observator is voor een belangrijk deel zelf het meetinstrument. In relatie tot de alledaagse, ongereflecteerde waarneming neemt de observatie een metapositie in.
Dit impliceert o.a.: optimalisering van de waarnemingscondities, fundering van het observatieproces in denken en theorievorming, de onderscheiding van verschillende deelprocessen, de hantering van een metataal of categorieënsysteem, kritische reflectie en controle ten aanzien van het totale proces. Enerzijds veronderstelt de observatie een werkelijkheid onafhankelijk van de onderzoeker. Anderzijds wordt in de observatie een werkelijkheid geconstrueerd. Het resultaat van de observatie wordt beïnvloed door onder andere de condities, de methode en de theorie waarvan wordt uitgegaan. Binnen de observatie als methode van onderwijskundig onderzoek kan men een tweetal dimensies onderscheiden:
1. Participerende - versus niet-participerende observatie.
2. Analytische - versus niet-analytische observatie.
Aan de hand van deze dimensies kan een model worden geconstrueerd waarbinnen 4 'ideaaltypen' van de onderwijskundige observatie kunnen worden ondergebracht.
Overigens moeten deze benaderingswijzen niet als strikt gescheiden worden opgevat.
De termen 'dimensies' en 'ideaaltypen' impliceren de mogelijkheid van tussenvormen in de praktijk van het observeren. Deze benaderingswijzen staan in het spanningsveld tussen enerzijds deelname en distantie en anderzijds objectivisme en subjectivisme.