Onderzoek naar het terugdringen van korte detenties met behulp van instrumenten: Changing justice gears - Empirische fase

Kortdurende detenties, waaronder korte gevangenisstraffen (korter dan zes maanden), kunnen schadelijk zijn en kunnen criminogene effecten hebben. Daders worden weggehaald uit de omgeving die hen op het rechte pad kan houden - woning, werk en wederhelft - terwijl de gevangenistijd te kort is om deel te nemen aan re-integratieprogramma’s. Het leidt tot ongewenste recidivecijfers. Daders die alternatieve straffen krijgen opgelegd, gaan echter minder vaak opnieuw de fout in dan daders die een korte gevangenisstraf opgelegd krijgen. Alternatieve straffen lijken dus uiteindelijk te kunnen leiden tot een veiligere maatschappij dan korte gevangenisstraf. Het doel van het onderzoek was daarom het ontwikkelen van instrumenten die sturen in de richting van alternatieve sancties waardoor het aantal korte gevangenisstraffen zou kunnen verminderen.
Op basis van juridisch vooronderzoek zijn twee instrumenten ontwikkeld: Motivate en Discover. 1) Motivate is een instrument waarin men op een visuele manier wordt gestimuleerd om eerst na te denken over afdoening in de vorm van herstel en resocialisatie en pas als ultimum remedium een straf in de vorm van vergelding, afschrikking en onschadelijkmaking te overwegen; 2) Discover is een instrument bestaande uit verschillende nieuwe alternatieve sancties: i) (herstelgerichte) elektronische thuisdetentie, ii) uitbreiding van de taakstraf uren, iii) herstelgerichte taakstraf, en iv) herstelconferenties. In de empirische fase van het onderzoek is nog een derde instrument toegevoegd: 3) informatie over de positieve effecten van alternatieve sancties in vergelijking tot gevangenisstraf.
De instrumenten zijn aangescherpt door middel van overleg met wetenschappers en de rechtspraktijk, tijdens een klankbordgroep, een congres over het reduceren van korte gevangenisstraffen en drie ronde tafel sessies met Slachtofferhulp Nederland, Reclassering Nederland en officieren en rechters. Vervolgens hebben we een gerandomiseerd gecontroleerd online interventieonderzoek uitgevoerd onder rechtenstudenten (n=48), officieren (n=23) en rechters (n=25) om te kijken of de instrumenten bijdragen tot minder korte gevangenisstraffen. Deelnemers kregen drie casussen voorgelegd: een fraude-, een mishandelings- en een verkeersdelictscasus. De helft kreeg de drie nieuwe instrumenten aangereikt plus LOVS-oriëntatiepunten of strafvorderingsrichtlijn, de andere helft kreeg alleen de LOVS-oriëntatiepunten of strafvorderingsrichtlijn.
Rechtenstudenten die de instrumenten kregen voorgelegd legden in alle drie de casussen minder korte gevangenisstraffen op in vergelijking met rechtenstudenten die alleen de LOVS-oriëntatiepunten kregen aangereikt. Onder officieren en rechters vonden we gemixte resultaten. De instrumenten resulteerden alleen in de fraudecasus tot minder korte gevangenisstraf. In de geweldscasus legden alleen rechters die de nieuwe instrumenten kregen voorgelegd minder korte gevangenisstraf op; bij officieren was er geen verschil tussen de groep die wel of geen instrumenten hadden gekregen. In de verkeerscasus hadden de instrumenten geen invloed op de wijze van sanctioneren, noch bij rechters noch officieren.
De meest plausibele verklaring voor het feit dat de instrumenten in de strafrechtspraktijk niet het verwachte effect hadden op sanctionering is dat de online experimentele beïnvloeding niet impactvol genoeg was. De sanctietoepassing is een lange, traditionele praktijk die niet zomaar met een online tool kan worden veranderd. De uitkomsten pleiten voor verder onderzoek naar mogelijke barrières die de professionals in de strafrechtspraktijk kunnen ervaren jegens herstelgericht sanctioneren. Daarnaast is het interessant te onderzoeken of een (uitgebreidere) training van de instrumenten wel het verwachte effect zou kunnen bewerkstelligen op het verminderen van de korte gevangenisstraf. We pleiten tenslotte ook voor meer aandacht voor herstelgericht sanctioneren in het juridisch onderwijs.